Literatura elektroniczna: czym może być?

Roman Bromboszcz, nebula | mgławica, 2018

Mijają dwie dekady od kiedy literatura elektroniczna pojawiła się w Polsce w postaci coraz liczniejszych publikacji, począwszy od Końca świata według Emeryka Radosława Nowakowskiego, Bloku Sławomira Skutego oraz miniatur literackich i poetyckich młodych polskich literatów w całej Polsce. Choć niewiele nam pozostało tamtych lat i nawet zasoby Internet Archive nie są w stanie odtworzyć wielu pionierskich projektów, następne lata przyniosły serię aktywności twórczej, przekładów oraz towarzyszącej im refleksji krytycznej. Czy czas na podsumowania? Na restart? Na nowe podejście do elektronicznej literatury?


Centrum Badań nad Literaturą Elektroniczną przy Wydziale Filologii Polskiej i Klasycznej UAM
zaprasza na seminarium “Literatura elektroniczna: czym jest, czym może być?”. Seminarium odbędzie się 28 stycznia 2022 r. o godz. 17.00. Wydarzenie odbędzie się na MS Teams i będzie transmitowane na kanale YouTube.
Czytelników, badaczy i autorów (wszystkich – także tych, którzy literaturę utożsamiają wyłącznie z publikacją drukowaną) zapraszamy do otwartej dyskusji nad przyszłością literatury elektronicznej i jej miejscem we współczesnej kulturze oraz literaturoznawstwie: https://fb.me/e/4XdX0t8WQ

Rozmowę poprzedzi prezentacja reprezentatywnych utworów e-literackich.

W dyskusji wezmą udział prof. dr hab. Seweryna Wysłouch, prof. dr hab. Ewa Szczęsna oraz prof. dr hab. Ryszard Nycz.

W związku z dużym zainteresowaniem, dla tych z państwa, którzy chcieliby przed spotkaniem zapoznać się z ciekawymi utworami i artykułami na temat e-literatury – zwłaszcza tych, o których będziemy mówić – przygotowaliśmy listę pożytecznych linków:

0. Kathrine N. Hayles: Literatura elektroniczna: czym jest?

1. Marta Dzido: Matrioszka

2. Radosław Nowakowski: Liberlandia

3. Mariusz Pisarski, Marcin Bylak: Bałwochwal

4. Piksel Zdrój – powieść kolaboratywna

5. Magazyny czasopisma Techsty

6. Nick Montfort, Wąwóz Taroko

7. Nick Montfort, Stephanie Strickland: Między Morzem a Reją

8. Serge Bouchardon: (Nie)panowanie

9. Roman Bromboszcz: strona autorska

10. Łukasz Podgórni: strona autorska

11. Leszek Onak: utwory zebrane w katalogu ELMCIP

12. Piotr Puldzian Płucienniczak: booms!

13. Leszek Onak: Sonet niezachodzący

14. Marek Pampuch: Przemówienia

14. Will Leurs: Chance Infections

15. Kate Pullinger: Breathe

16. Weronika Lewandowska, Sandra Frydrysiak: Noccc


Zgłoszenia do udziału w seminarium na platformie MS Teams przyjmujemy tutaj:
mariusz.pisarski@ha.art.pl. Techsty, jako miejsce prezentacji, archiwum dyskusji i aktualności na temat e-literatury, oficjalnie dołączają się nie tylko do seminarium, ale do wielu przyszłych działań Centrum Badań nad Literaturą Elektroniczną i skupionych wokół niego badaczy i artystów. Ilustracja towarzysząca niniejszemu postowi pochodzi z pracy Romana Bromboszcza nebula | mgławica, 2018. Dziękujemy autorowi za dostęp.

Twitterowy awatar Janusza Korczaka

tinykorczak

Janusz Korczak nie tylko żyje, ale – w regularnych odstępach, co trzy godziny – wysyła w świat emotikony, hasztagi i tekstowe transparenty w obronie praw dzieci i zdrowego rozsądku!

Najnowszym awatarem polskiego, pomnikowego działacza społecznego jest @TinyKorczak. Ten twitterowy bot generuje swą nanoliteracką twórczość na wielojęzycznej bazie opracowań na temat Korczaka oraz kilku książek samego Korczaka (m.in Pamiętnik i inne pisma z getta). Pochodzące stamtąd cytaty dołączane są przez bota do hieroglificznego, emotikonowego przekazu, który w pojedynczym tweecie najczęściej dominuje. Autor bota to Yohanna Joseph Waliya, student Uniwersytetu w Calabar w Nigerii i stypendysta Electronic Literature Organization 2020-2021. Do stworzenia bota propagującego postulaty wybitnego polskiego pedagoga w zakresie praw dziecka skłoniła autora ultra-liberalna polityka edukacyjna władz Nigerii. W praktyce przekłada się ona na to, że ogromna liczba dzieci nie ma dostępu do edukacji powszechnej. Waliya przekonująco argumentuje dlaczego do walki z niesprawiedliwym systemem edukacyjnym w krajach Afryki używa bota, zamiast – jako artysta i aktywista – stawać do niej we własnym imieniu. Po pierwsze, 15 % kont użytkowników Twittera to konta botów. Choć nie wydaje się to dużo, skuteczność botów w dotarciu do odbiorcy przewyższa skuteczność ludzi. Nie tylko dlatego, że boty dużo piszą, choć niczego nie czytają, z kolei ludzie dużo więcej czytają, niż piszą. Chodzi przede wszystkim o to, że – jak wykazują badania, na które powołuje się Waliya – tweety napisane przez boty szybciej wywołują reakcję u czytelnika, są na ogół bardziej empatyczne, wiarygodne i dużo mniej rasistowskie (tak!). Drugi powód, niestety, dotyczy praw człowieka i wolności wypowiedzi. Za wywrotowe nawoływania łatwiej jest aresztować bota, niż człowieka.

su2

Ciekawą kwestią jest przynależność narodowa “Małego Korczaka”. Utwór został zaprogramowany przez autora nigeryjskiego na nigeryjskiej uczelni i nikt nie odmówi mu miejsca w literaturze tego właśnie kraju. Jednak przez sam fakt, że bot działa na Twitterze i generuje wpisy w wielu językach przypisać go trzeba do literatury światowej. Jednocześnie, w związku z tym, że bot przywołuje postać i twórczość polskiego autora – w małym stopniu korzysta też z języka polskiego – utwór Yohanny Josepha Waliyi zapewnia sobie miejsce także w antologii polskiej literatury cyfrowej.

@TinyKorczak wzoruje się na bocie @TinyProtests wykorzystującym silnik GCBDQ. W przygotowaniu korczakowych zasobów pomogła artyście Anna Odrowąż-Coates z Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie. Manifest autorski i zaplecze badawcze bota znaleźć można na stronach Research Gate.

Słodki smak porażki ? sztuka przegrywania wg Jespera Julla

Jull - Sztuka przegrywania

Nie cierpimy ich w życiu, uwielbiamy w grach wideo, które bez nich zamieniają się w rozmydloną nudę? Mowa o porażkach! Na półki trafia właśnie książka Jespera Julla Sztuka przegrywania. Esej o bólu, jaki wywołują gry wideo, w której wybitny ludolog przygląda się grom jako laboratoriom porażek i stara się odpowiedzieć na pytanie dlaczego ?nie lubimy nie przegrywać?. Sztuka przegrywania okazuje się solidnym wyróżnikiem gier jako formy kulturowej. Jeśli filmy ? jako współczesna kontynuacja tragedii greckich ? dostarczają katharsis, a książki budują unikalną więź empatii między czytelnikiem a bohaterem, to gry ? jak żadna inny rodzaj i gatunek ? pozwalają doświadczyć przegranej, obiecują graczom, że uda się im przezwyciężyć osobiste braki, które same w nich uprzednio wytwarzają. Punktem wyjścia do rozważań o przegrywaniu jest przytoczona przez Julla anagdota ? wypowiedź żony o upodobaniach growych swojego męża: Łatwo stwierdzić, które gry najbardziej lubi mój mąż. Kiedy wrzeszczy ?Nienawidzę tego, nienawidzę, nienawidzę!?, to wiem, że na pewno ją ukończy i kupi drugą część. Kiedy niczego takiego nie mówi, odłoży ją po godzinie.
Odpowiedź na pytanie, dlaczego się tak dzieje jest złożona i wielopunktowa. Esej Julla przedstawia ją w sposób błyskotliwy, wyczerpujący i z wnioskami, które sięgają daleko poza świat gier. Dowodzi tego choćby następują konkluzja:

Kiedy gram w gry wideo, doświadczam czegoś ważnego, głębokiego. Są one dla mnie przestrzenią refleksji, ciągłego szacowania moich zdolności, lustrem, w którym widzę odbicie moich codziennych zachowań (wyolbrzymianych, zniekształcanych i obnażanych), miejscem, gdzie radzę sobie z porażkami i uczę się, jak stawiać czoła wyzwaniom.

Przy okazji, czytelnicy, którzy nie siedzą mocno w grach mają okazję przyjrzeć się i podsłuchać, nad jakimi grami spędza swój czas jeden z najważniejszych i najbardziej oryginalnych badaczy interaktywnej rozrywki. W wiele z przytaczanych tytułów warto zagrać choćby dlatego, że poleca je Jesper Jull…

Sztuka przegrywania. Esej o bólu, jaki wywołują gry wideo napisana jest w sposób przystępny, daleki od akademickiego i ludologicznego żargonu. Warto polecić go psychologom, doskonale też odnajduje pośród literatury motywacyjnej. Zachęcamy!

Kolekcja Literatury Elektronicznej, tom 3

ELC 3

114 literackich aplikacji, gier, generatorów, hipertekstów i innych utworów poszerzonych o interakcję, animację i programowalność znalazło się w najnowszym, trzecim zbiorze literatury elektronicznej Electronic Literature Collection. ELC to ukazujący się raz na pięć lat przegląd najciekawszych przykładów literatury cyfrowej. Jego trzecia odsłona jest z kilku względów wyjątkowa. Po pierwsze znalazły się tu utwory nie tylko najnowsze, ale także ?odrestaurowane? dzieła pionierskie i klasyczne. Po drugie, i najważniejsze, najnowsza Electronic Literature Collection odchodzi od anglocentryzmu poprzednich zbiorów i prezentuje utwory z 13 obszarów językowych, w tym z Polski, którą reprezentuje 7 form cyfrowych, od Ars Poetica Zenona Fajfera poprzez C()n du It Katarzyny Giełżyńskiej po generator Poeta Michała Rudolfa i generator przemówień partyjnych Marka Pampucha.

Wielość języków, nośników i strategii to zdecydowany wyróżnik ELC 3, które w swoim kuratorskim zamiarze chce być ? i zasłużenie jest ? czymś więcej niż antologią. Jak piszą redaktorzy:

Archiwum to, dzięki zawarciu tekstowych opisów, instrukcji i wideo-dokumentacji, usiłuje uchwycić i zachować efemeryczne obiekty oraz wejrzeć i leżące u ich podłoża struktury. Choć metadane i parateksty nie zastąpią doświadczenia dzieła w jego postaci oryginalnej, to te nośniki dodatkowe opóźniają coś nieuchronnego. Zarówno bowiem największym zagrożeniem jak i farmakologicznym z goła raison d’etre literatury elektronicznej jest gwałtowny postęp i ?nowość? samych nowych mediów.

Każde z zawartych w antologii dzieł opatrzone jest dwoma opisami: autorskim i redakcyjnym, a także cennymi dla nawigacji po całości ? oraz dla świadomości gatunkowej ? metadanymi. Link główny do utworu kieruje czytelnika do dwóch miejsc: adresu źródłowego utworu i do pliku wideo, na którym zilustrowana jest krótka, przykładowa sesja lekturowa. Ten drugi element, wideo-zapisu lektury, jest szczególnie ważny w przypadku utworów powstałych na platformy dawne lub nie wspierane przez aktualnie używany sprzęt. Dzięki temu daną pozycję w antologii można poznawać nawet wtedy, gdy nasz smartphone czy tablet nie jest w stanie odtworzyć pliku Flash lub wiersza napisanego w programie Perl.

Electronic Literature Collection to pozycja, do której trzeba podchodzić wielokrotnie i przez lata, konfrontując swoje doświadczenie, wiedzę i kompetencje czytelnicze z zawartym tu wielojęzykowym i wieloplatformowym materiałem. wydaje się, że wielorodność kolekcji, za którą stoją dodatkowe, ambitne cele, pociągnęła za sobą mniej pożądny efekt ? wrażenie nierówności i konfuzję co do poszczególnych decyzji. Nie jest to już bowiem, jak w przypadku tomów ELC 1 i ELC 2, zbiór najlepszych i najszerzej omawianych utworów, ale właśnie zarówno antologia, jak i archiwum, w którym znalazły się niejednorodne obiekty o zmiennych proporcjach wartości historycznej i artystycznej. Dlaczego na przykład w polskiej części zabrakło utworów Romana Bromboszcza i Leszka Onaka? Jeśli brak jakichkolwiek przykładów twórczości obu autorów dałby się od biedy usprawiedliwić trudną przekładalnością większości ich e-wierszy, to co z wielkim nieobecnym, którym jest Liberlandia Radosława Nowakowskiego ? pisany od początku w esperanto, po angielsku i polsku zbiór rozgałęziających się kaligramów? Zamiast tego mamy Poetę ? generator nieskładnych fraz złożonych bez specjalnego namysłu. Utwór istotny z punktu widzenia historii polskiej literatury generatywnej i socjologii naszej e-literatury, ale pasujący do bardziej wyspecjalizowanych projektów, jak Renderings, niż do ELC, zwłaszcza jeśli z tego powodu rezygnuje się z dużo solidniejszych propozycji.

Ale to oczywiście szczegół. O Liberlandię i kolejne polskie utrowy cyfrowe będziemy walczyć raz jeszcze przy okazji ELC 4, a tymczasem serdecznie polecamy ELC 3 ? z tą bogatą, świeżą i różnorodną kolekcją najlepiej rozpoczynać dzień!

Hiperpoezja, biopoezja i e-poezja – o wierszach elektronicznych

Podgorni - Krytyka gwiazd, chleba, kamienia"

Poezja elektroniczna (hipertekstowa, cybertekstowa, fraktalna, holograficzna) to rzecz niezwykle płynna, ulotna i wielosensowa, stanowiąca być może najbardziej podatny na ekperyment rodzaj elektronicznego pisarstwa. Oparty na algorytmach, wykorzystujący mechanizm losowego dostepu, bardzo rzadko bądź nigdy nie otwierający się w ten sam sposób wiersz elektroniczny przypomina tykający zegar, w którym rolę wskazówek pełnią litery i słowa. Za archetypiczny gatunkowo można uznać The Speaking Clock Johna Cayley’a. Inspirowany eksperymentami Emmetta Williamsa (The Poetry Clock), utwór Cayleya przełamuje granicę rozgałęziającego się tekstu hipertekstowego i wkracza w sferę automechanizmów i algorytmów cybertekstu. I podobnie rzecz się ma z większością poezji elektronicznej. Mechanizmem sterującym wierszem jest nierzadko wewnętrzny czas określony w kodzie, a nie zewnętrzne działanie czytelnika, któremu – jak to ma miejsce choćby w utworze Ars Electronica Zenona Fajfera – zostaje przydzielona rola widza. Pozostaje mu nic innego, jak oglądać rozgrywający się na ekranie wiersz.

Żródeł współczesnej poezji elektronicznej należy szukać we wczesnych (rok 1983) eksperymentach Eduardo Kaca, który na pierwszych osobistych komputerach tworzył poezję fraktalną, później technologia cyfrowa pomagała mu w wystawaniu w galeriach wierszy holograficznych.

Potencjał rozgałęziającego się wiersza hipertekstowego eksplorował z kolei poeta Robert Kendall, którego prace wyznaczają ciekawy kierunek, a zarazem punkt graniczny, stawiając o to, czym jest poezja hipertekstowa z punktu widzenia tradycyjnego pojmowania poezji. Wiersz to utwór złożony dwóch porządków: składniowego i wierszowego; to jest jego siłą i stanowi o długowieczności tej formy wyrazu. Czy definicja ta nadal pozstaje ważna, jeśli przeniesiemy wiersz w środowisko elektroniczne? Jeśli tak, to dlaczego ? Być może, jak ujmuje to Roman Bromboszcz, mówiąc o poezji elektronicznej, cybertekstowej czy cybernetycznej najlepiej porzucić nasze odziedziczone po XIX wieku rozumienie poezji i powrócić do jej starożytnego pojmowania. Wówczas poezję cyfrową będzie każdy utwór, który w ten czy inny sposób rozbija ramy użyteczności interakcji między człowiekiem a komputerem. Funkcja poetycka, w przypadku polskich poetów cybernetycznych, zasadzana jest na przykład na kategorii usterkowości, gdzie wiersz jest wyrazem erozji kodu, staje się poezją przypadkowego szumu, zawieszenia się systemu (Łukasz Podgorni) lub wyłania się na styku elementów przewidywalnych i generatywnych, niczym w metaforze surrealistycznej, jak ilustrują to generatory tekstowe Leszka Onaka

Ostatecznie zatem sytuacja hipertekstowej poezji jest mniej więcej taka, jak to intuicyjnie określiliśmy na łamach Techstów niemal 10 lat temu:

Słowa w wierszu cyfrowym nie przemawiają do nikogo. Mówią same do siebie, w generowanym przez komputer nihilogu. A taka sytuacja, choć przerażająca dla człowieka, jest wymarzona dla maszyny, gdyż wiersz wydaje się żyć swoim życiem, nawet po wyłączeniu komputera…. Sam hipertekstowy wiersz to duch w maszynie.

M.Pisarski

Ku korzeniom – “Digital Diveristy Timeline”

Digital Diversity

Oś czasu ?Digital Diversity?, ukazującą rozwój technik udostępniania wiedzy, ważne wydarzenia promujące równość w edukacji oraz kluczowe procesy digitalizacji zasobów kultury opublikowano w ramach zakończonej właśnie konferencji Digital Diversity 2015. Sieciowa aplikacja opisuje i kataloguje momenty historycznie ważne dla każdego cyfrowego humanisty uczulonego na kwestie równości, digitalizacji i wizualizacji wiedzy między Oświeceniem a współczesnością: od wynalezienia maszyny różniczkowej Charlesa Babbage?a poprzez wystąpienia Vannevara Busha aż po m.in internetowe akcje grupy feministycznej Art+Feminism.

Aplikacja posiada kilka głównych widoków, każdy z wpisów zlinkowany jest z opisywanymi osobami i zjawiskami i wydarzeniami. Na mapie Digital Diversity Polska niestety nie zdołała się wykazać żadnym godnym wzmianki wydarzeniem, instytucją czy grupą artystyczną.